جمع و تألیف قرآنجمع و تالیف قرآن کریم به شکل کنونی، در یک زمان صورت نگرفته، بلکه به مرور زمان و به دست افراد و گـروه هـای مختلف انجام شده است. ۱ - توقیفی بودن ترتیب آیاتترتیب، نظم و عدد آیات در هر سوره در زمان حیات پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و با دستور آن بزرگوار انجام شده و توقیفی است و باید آن را تعبدا پذیرفت، و به همان تـرتـیـب در هـر سوره تلاوت کرد هر سوره با فرود آمدن (بسم الله الرحمن الرحیم) آغاز می‌شد و آیـات به ترتیب نزول در آن ثبت می‌گردید، تا موقعی که (بسم الله) دیگری نازل می‌شد و سوره دیگری آغاز می‌گردید این نظم طبیعی آیات بود گاهی اتفاق می‌افتاد پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) (بااشاره جبرئیل) دستور می‌داد تا آیه‌ای بر خلاف نظم طبیعی در سوره دیگری قرار داده شود، مانند آیه (واتقوا یوما ترجعون فیه الی الله ثم توفی کل نفس ما کسبت وهم لا یظلمون) (که گفته‌اند از آخرین آیات نازل شده است) پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دستور فرمود آن را بین آیات ربا و آیه دین، در سوره بقره آیه ۲۸۱ ثبت کنند بنابراین ثبت آیات در سوره‌ها، چه با نظم طبیعی یا نظم دستوری، توقیفی است و با نظارت و دستور خود پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) انجام گرفته است و باید از آن پیروی نمود. ۲ - نظم و ترتیب سورههاولی درباره نظم و ترتیب سوره‌ها میان اهل نظر اختلاف است سید مرتضی علم الهدی و بسیاری از مـحـقـقـیـن و از مـعـاصـریـن آیت الله خویی برآنند که قرآن همچنان که هست، در زمان حیات پـیـامـبـر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شـکـل گـرفته است زیرا جماعتی قرآن را در آن عهد حافظ بوده‌اند و بسیار بعید مـی‌نـماید که مساله‌ای با این اهمیت را پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رها کرده باشد تا پس از وی نظم و ترتیب داده شود. ایـن نـظـر قـابـل قبول نیست، زیرا حافظ یا جامع قرآن بودن در آن عهد، دلیل نمی‌شود که میان سـوره هـا تـرتیبی وجود داشته است و اگر کسی هر آن چه از قرآن که تا آن روز نازل شده، حفظ و ضـبـط کـرده بـاشد، حافظ و جامع قرآن خواهد بود بنابراین لازمه حفظ همه قرآن ترتیب فعلی آن نـیـست اما اهمیت این مساله چندان روشن نیست، زیرا آن چه مهم است تکمیل سوره‌ها و مستقل بـودن هـر سـوره از سوره دیگراست تا آیه‌های هر سوره با آیه‌های سوره‌های دیگر اشتباه نشود این مـهـم در عـهـد پـیـامـبـر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) صـورت گرفت اما ترتیب بین سوره‌ها تا هنگام پایان یافتن نزول قرآن امـکـان نداشت، زیرا پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تا در حال حیات بود هر لحظه احتمال نزول سوره‌ها و آیه‌هایی می‌رفت بنابراین طبیعی است که پس از یاس از نزول قرآن، که به پایان یافتن حیات پیامبر وابسته بود، سوره‌های قرآن قابل نظم و ترتیب خواهد بود. ۳ - شروع جمع قرآنبـرایـن اسـاس، بـیـش‌تـر مـحققین و تاریخ نویسان برآنند که جمع و ترتیب سوره‌ها پس از وفات پـیـامـبـر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بـرای نـخستین بار بر دست علی امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) سپس زید بن ثابت و دیگر صحابه بزرگوار انجام گرفت و در مجموع شاید بتوان گفت که عمل جمع قرآن به دست صحابه، پس از رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از امور مسلم تاریخ است. عـلـی (علیه‌السّلام) نخستین کسی بود که پس از وفات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به جمع قرآن مشغول گردید بر حسب روایات، مـدت شـش مـاه در مـنـزل نـشست و این کار را به انجام رساند ابن ندیم گوید: (اولین مـصـحفی که گردآوری شد مصحف علی بود و این مصحف نزد آل جعفر بود) سپس می‌گوید: (مـصـحفی را دیدم نزد ابویعلی حمزه حسنی که با خط علی بود و چند صفحه از آن افتاده بود و فـرزنـدان حسن بن علی آن را به میراث گرفته بودند) محمد بن سیرین از عکرمه نقل مـی‌کـنـد: (در ابـتـدای خلافت ابوبکر، علی در خانه نشست و قرآن را جمع آوری کرد) گوید: (از عـکـرمـه پـرسیدم : آیا ترتیب و نظم آن مانند دیگر مصاحف بود؟ آیا رعایت ترتیب نزول در آن شـده بـود؟ گـفت: اگر جن و انس گرد آیند و بخواهند مانند علی قرآن را گردآورند، نخواهند تـوانـسـت) ابـن سـیـریـن مـی گـوید: (هرچه دنبال کردم تا بر آن مصحف دست یابم، میسورم نـگـردیـد) [۳]
ابن سعد، طبقات، ج۲، ص۱۰۱.
[۴]
ابن عبد البر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب در حاشیه الاصابة، ج۲، ص۲۵۳.
ابن جزی کلبی گوید: (اگر مصحف علی یافت می‌شد، هرآینه در آن علم فراوان یافت می‌گردید). [۶]
ابـن جـزی الـکلبی، التسهیل لعلوم التنزیل، ج۱، ص۴.
[۷]
باقلانی، ابوبکر، التمهید، ج۱، ص۲۸۸.
[۸]
باقلانی، ابوبکر، التمهید، ج۱، ص۲۹۶-۲۹۲.
۴ - عناوین مرتبطتاریخ جمع قرآن (کتاب)؛ احادیث جمع قرآن؛ احادیث جمع قرآن (علوم قرآنی)؛ جمع امام علی؛ جمع ابو بکر بن ابی قحافه؛ جمع زید بن ثابت. ۵ - پانویس
۶ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «جمع و تألیف قرآن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۱/۲۶. رده‌های این صفحه : مقالات اندیشه قم
|